Κριτικό σημείωμα

 Κλεοπάτρα Λυμπέρη

 

Μετά το «όργιο της νεωτερικότητας», όπου δοκιμάστηκαν νέα πεδία έκφρασης και νέα γλωσσικά υλικά, και όπου ολοκληρώθηκε το διακύβευμα της πρωτοτυπίας,  ο πειραματισμός, ο αγώνας για περισσότερη αισθητική εκλέπτυνση και η αναζήτηση του Υψηλού, μια νέα τάση παρουσιάζεται στη λογοτεχνική σκηνή. Πρόκειται για την κίνηση, που, από τη δεκαετία του 60 και μετά, τείνει να εκφράσει την ίδια την αυτοαναφορικότητα της Λογοτεχνίας,  μια «αυτοσυνείδητη διάσταση της αφήγησης».

   Για την τάση αυτή ο Κώστας Βούλγαρης εισάγει τον όρο «πολυφωνική μεταμυθοπλασία».  (Είναι συγχρόνως καλλιτεχνικό ρεύμα αλλά και τρόπος προσέγγισης της ιστορίας, μιας ιστορίας που δεν περιορίζεται στο καλλιτεχνικό πεδίο. Θα μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε με την έννοια της φουκωικής ασυνέχειας: "εργαλείο και συνάμα αντικείμενο έρευνας".).

   Η θεωρητικός της λογοτεχνίας Linda Hutcheon, στο βιβλίο της «Narcissistic Narative: The Metafictional Paradox (1980)», σημειώνει: Μεταμυθοπλασία είναι η μυθοπλασία για τη μυθοπλασία, τουτέστιν, μυθοπλασία που εμπεριέχει η ίδια ένα σχόλιο πάνω στη δική της αφήγηση και/ή τη γλωσσική της ταυτότητα.

   Αν και ο όρος αναφέρεται στη σύγχρονη λογοτεχνία, εντούτοις, ψάχνοντας στην ιστορία των πιο παλιών μυθιστορημάτων, θα βρούμε ότι ήδη σε αρκετά σημαντικά έργα υπάρχουν στοιχεία μεταμυθοπλασίας· όπως για παράδειγμα στο βιβλίο του Diderot “Zακ ο Μοιρολάτρης” ή στο βιβλίο του Laurence Sterne  ”Oi Ζωή και οι Απόψεις του Τρίστραμ Σάρντι, Κυρίου από το Σόι”. Και μάλιστα ο ίδιος ο Friedrich Schlegel  στην κριτική του για το έργο του Γκαίτε “Τα χρόνια Mαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ” παρατηρεί:  Eίναι ένα από αυτά τα βιβλία που κρίνουν τον εαυτό τους, κι έτσι απαλλάσσουν τον κριτικό από όλη τη δουλειά.

   Η θεωρία του Μπαρτ για τον θάνατο του συγγραφέα, έθεσε οριστικά τις βάσεις για μια νέα λογοτεχνική πραγματικότητα, προετοιμάζοντας και τη μετανεωτερική συνθήκη, όπως τη ζούμε στις μέρες μας. Με βάση αυτό το νέο καθεστώς, ο Κ.Β. οργανώνει εδώ μια πολυφωνική σύνθεση που φιλοδοξεί να στοιχειοθετήσει την ιστορία της μεταμυθοπλασίας στη ελληνική λογοτεχνική σκηνή και σε άλλα καλλιτεχνικά πεδία. Εντούτοις, όπως δηλώνει ο ίδιος στον πρόλογό του, δεν πρόκειται για ένα «προγραμματικό παλίμψηστο μανιφέστο».

   Με την μέθοδο του μοντάζ συναθροίζει κείμενα ελλήνων συγγραφέων της τελευταίας εικοσαετίας, αποσπάσματα λογοτεχνικά, αλλά και δοκίμια, και κριτικές αποτιμήσεις, μέσα από τα οποία φωτίζεται το μεγάλο μωσαϊκό της ελληνικής μεταμυθοπλασίας και η θεωρία της. Ο ίδιος εντάσσει τα κείμενα αυτά υπό τη σημαία του δικού του ονόματος, ως «το πολυφωνικό αφήγημα του συγγραφέα». Έτσι, ο παρόν τόμος, αφηγείται τον ίδιο τον ορισμό της μεταμυθοπολασίας, με τον τρόπο της μεταμυθοπλασίας, επιτρέποντας τη συνύπαρξη και τη διάδραση όλων των συμμετεχόντων.

    Μερικοί από τους συν-πράττοντες συγγραφείς : Ν. Κάλας, Σ. Ροζάνης, Τ. Πολίτη, Ε. Γκοτζιά, Λ.Τσιριμώκου, Ν. Βαλαωρίτης, Δ. Δημηρούλης, Ε. Αρανίτσης, Φ. Αμπατζοπούλου, Δ. Κούρτοβικ, Β.Χατηβασιλείου, Β. Αθανασόπουλος, Σ. Μιχαήλ, Γ. Καχριμάνης, Ρ. Γαλανάκη, Ε. Αρσενίου, Γ. Αριστηνός, Δ. Ζιόβας, Κ. Κωστίου, Ε. Ροίδης, Κ. Καβάφης, Δ. Σολωμός, Θ. Βαλτινός, Ν. Καχτίτσης, Γ. Πάνου, Η. Λάγιος κ.α.. Κι ακόμη, συμπεριλαμβάνονται αποσπάσματα από κείμενα ξένων δημιουργών, όπως ο Αβερρόης, ο Σλέγκελ, ο Μπένγιαμιν, ο Μπόρχες, ο Κάμφορα, ο Φουκώ, ο Μπαχτίν, ο Ντοστογιέφσι.

    Ο Βούλγαρης είναι εμπνευστής πολλών βιβλίων. (Ας μου επιτραπεί να κάνω ειδική μνεία στο πεζογραφικό του «Αυθάδεια λαγνεύουσα», όπου καταγράφει φλογερές εικόνες για τον έρωτα, αξιοποιώντας τη διακειμενική συνομιλία, το κάλος της βυζαντινής γλώσσας και των θεολογικών κειμένων). Το παρόν βιβλίο, προϊόν μεγάλου μόχθου (471 σελίδες μεγάλου σχήματος, γεννήθηκε από την πλατειά γνώση του Κ.Β. για την ελληνική λογοτεχνία, αλλά και τη μελέτη της ιστορίας και των σύγχρονων λογοτεχνικών θεωριών. Πιο ειδικά, ο ίδιος επισημαίνει τον ρόλο της ιστορίας ως απόλυτου ταξινομητή του υλικού του, καθώς, στην αντίληψή του, στο πεδίο της γραφής διαμορφώνονται τρεις ειδικές κατηγορίες: Η ιστορία μέσα στις ιστορίες των ανθρώπων, η ιστορία μέσα στην ιστορία των ιδεών, η ιστορία μέσα στην ιστορία της γλώσσας. 

   Αν και ο ίδιος, πιστός στα προτάγματα του Μπαρτ, συνομολογεί τον θάνατο του συγγραφέα, και επομένως θεωρεί εαυτόν «γραφέα» που αξιοποιεί τα συλλογικά υπάρχοντα, προσωπικά βλέπω εδώ έναν συγγραφικό νου να αναδύεται κραταιός, ευφυής, πολυμήχανος, ως κυρίαρχο ον σε μια ατομική επικράτεια. Βλέπω μια ισχυρή βούληση που ελέγχει, κατηγοριοποιεί, αξιοποιεί, οργανώνει, και εν τέλει, συγκροτεί τον ίδιο της τον κόσμο, θέτοντας σε συντονισμό φωνές, μορφές, ήχους, ιδέες, θεωρητικές προσεγγίσεις, ιστορικές κατηγορίες. Ο νους αυτός, δεν «οικειοποιείται το άλλο», απλώς «συνενώνει τα άλλα» (όπως κάνει ο Λόγος που τα πάντα ενώνει μέσα του), κρατώντας για τον εαυτό του τον ρόλο της υψηλής εποπτείας.

   Το παρόν βιβλίο αποτελεί μια σημαντική κατάθεση στα πεπραγμένα της ελληνικής λογοτεχνικής θεωρίας. Τα περισσότερα κείμενα του τόμου είχαν ήδη παρουσιαστεί στην εφημερίδα ΑΥΓΗ και άλλα επιλέχτηκαν μέσα από ισάριθμα θεωρητικά έργα εκδομένα από τους συγγραφείς. Επισημαίνω την αξία των αποθησαυρισμένων κειμένων, αλλά και την ίδια την αξία της ιστορικής  καταγραφής μιας περιόδου, για την οποία ελάχιστες σοβαρές αποτιμήσεις έχουμε έως τώρα.

 

 Κοράλλι, τχ. 29-30, Απρίλιος Σεπτέμβριος 2021